Түркістан облысында ветеринария саласындағы өзекті мәселелер жан-жақты талқыланды

Түркістан облысында ветеринариялық іс-шаралардың өткізілу барысы мен саладағы өзекті мәселелер облыс әкімі аппаратының апталық отырысында жан-жақты талқыланды. Естеріңізде болса, облыста Ветеринария басқармасы өткен жылдың желтоқсан айында құрылған болатын. Облыс әкімі Дархан Сатыбалды ветеринария саласы реформалауды қажет ететінін айта келе, бұл саладағы жұмыс барысын сынға алды.

Ветеринария саласындағы қордаланған мәселелерді ортаға салған басқарма басшысы Ғани Құрманбай оларды шешу үшін алдағы жылдарға бюджеттік бағдарламаға енгізуді ұсынды. Облыста 186 ветеринариялық бекет бар. Олардың біразы қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуді қажет етеді. Көктемгі кезеңдегі залалсыздандыру жұмыстары барысында өңірдегі 6 миллионға жуық мал басы мен 50 мың шаршы метр қоражайлар мен жапсарлас аумағы залалсыздандырылған. Энзоотиялық аурулардың алдын алуға қажетті дәрі дәрмектермен қамтылып, сәйкестендірілген 17 дана ДУК автокөліктері, 372 дана ранцтік аппарат, 17 дана мотопомпа және 1500-ден астам қызметкер жұмылдырылып, мамандар арнайы қорғаныс киімдермен қамтамасыз етілген. Іс-шараның екі кезеңінде 4 миллионға жуық мал басын бүрку және 100 мың шаршы метрге жуық қоражайлар мен жапсарлас аумақты залалсыздандыру жоспарланған.

– Ветеринарияны сапалы жаңа деңгейге көтеру керек. Құрған есепке құрылған баяндама кімге керек? Түсіндіру жұмыстары жеткіліксіз. Кезінде бұл саланың маңыздылығы басым еді. Қазіргі жағдай сын көтермейді. Бізде саны бар, сапасы жоқ бақылаушылар көп. Бірақ нәтиже жоқ. Статистикалық дерек пен дерекқор базасындағы мал басы санында айырмашылықтар тіркеліп, екі түрлі дерек қалыптасқан. Бұл мәселені реттеуді тапсырамын. Былтыр осы салада жаңа басқарма құру туралы өтініш айтқан еді. Сол сұраныстарды қарастыра келе, басқарма құрылды. Енді мүмкіндікті пайдаланып, жұмысты күшейткен жөн. Бір жүйеге қою керек. Көрші мемлекеттер мен шетел тәжірибесін де ескеріңіздер, – деді облыс әкімі Дархан Сатыбалды.

Өткен жылдың қорытындысы бойынша өңірде атқарылған ветеринариялық іс-шараларға талдау жүргізіліп, нәтижесі ортаға салынды. 2022 жылы өңірде 1 035,2 мың ірі қара мал басы, 4530,1 мың ұсақ мал тіркелген. Олардан 247 мың тонна ет және 767 мың тонна сүт өндірілген. Облыста жануарлар мен адамға ортақ 16 түрлі аса қауіпті ауру түрі тіркелген. Осы аурулардың алдын алу үшін, уақытылы ветеринариялық шаралар яғни, диагностикалық зерттеу мен вакцинациялау атқарыла отырып, эпизоотиялық тұрақтылық қамтамасыз етілуі қажет.

Талдау барысында ветеринариялық шаралар бойынша бірқатар кемшіліктер тіркелген. Вакцина егу бойынша да олқылықтар анықталған. Мәжілісте анықталған кемшіліктер сала мамандарының кей дерекқордың дұрыс жүргізбеуінен және ондағы ақпараттың жаңартылмауынан, жүктелген функцияларды дұрыс немесе уақтылы орындамауынан туындағаны айтылды.

Айта өтейік, Мемлекет басшысының ветеринария жұмысын реформалау жөніндегі тапсырмасын орындау мақсатында Ауыл шаруашылығы министрлігі ветеринариялық  қызметке талдау және аудит жүргізген. Нәтижесінде ветерианрия саласын жетілдіру бойынша нақты шаралар әзірленіп, депутаттардың ұсынысымен, ветеринарияға қатысты жаңа заң жобасы дайындалды.

Онда мал шаруашылығында орталық пен өңірлер арасындағы өкілеттіктерді  бөлу мәселесі, процестертді цифрландыру, кадрлар дайындау, мамандардың біліктілігін арттыру, деректерді жинау, ветеринария саласындағы мамандардың жалақысын артыру сынды мәселелер түгел қамтылған.  Мамандар бұл заң жобасы ветринария жүйесін реформалауға септесетініне сенеді.

Ауыл шаруашлығы миистрлігінің Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің төрағасы Асқар Жақыпбаев цифрландыру жұмысы оңтайлы жүргізіліп жатқанын, пилоттық режмде іске қосылған қосымша тиімділігін дәлелдегенін айтты.

«Жануарларды тіркеу үшін мал иелеріне арналған мобильді қосымшаға көшу жұмыстары, одан кейін ветеринарды жұмысқа ынталандыру үшін де бірқатар жұмыстар атқарылып жатыр. Бұл өз кезегінде мал шаруашылығымен айналысатын шаруалардың мал басын тіркеу жұмыстарын оңай жүргізуіне, ветеринариялық паспорт беру қызметін жеңілдетуге көмектеседі. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтерді алу, малды сою, сату процестері туралы ақпарат енгізіліп, жануарлар мен иелеріне қатысты қате жіберлімейтін болады», — дейді Асқар Жақыпбаев.

Министрлік өкілі сонымен бергі «Vetlab» цифрлы модулі де іске қосылғанын, 2022 жылдан бері бұл жүйе арқылы 21,4 миллион лабораториялық зерттеу жұмыстары жүргізілгенін жеткізді.

Ал кадр дайындау мәселесіне келсек, министрлік тарапынан аграрлы ЖОО-на ветеринарияға қатысты қойылатын талап міндеттер бекітіліп, білім беру бағдарламалары жаңартылған. Бұл бағдарламаларды жасауда жұмыс берушілердің ветеринарға қойылатын талап, мүдделері түгел ескерілгенін айтады. Сонымен қатар, мал шаруашылығы саласына қатысты мамандықтарға берілетін ауылдық  квота  мөлшері 30 пайыздан, 35 пайызға артқан. Бұл орайда гранттар көбейген. Бұрын 825 грант бөлінсе, биыл 925 грантқа көбейген. 2022 жылы 2021 жылмен салыстырғанда ветеринария саласы мамандарының жалақысы да 50 пайызға өскен. Мәселен, жоғары білімді ветеринардың жалақысы 2023 жылы 145-282 мың теңгені құрайды. Оның ішінде 145-151 мың төңірегіндегі төмен мөлшердегі жалақы Шымкент пен Қызылорда өңірлерінде тіркелген. Ал елдің 12 өңірінде жалақы 200 мыңнан жоғары.

Сондай-ақ, бұған дейін қауіпті індет ошақтарында жұмыс істейтін мамандарға сауықтыруға деп ақша төленбейтін болған. 2023 жылдың 1 қаңтарында заңнамаға нормативтік өзгерістер енгізіліп, енді аса қауіпті ауру ошақтарында жұмыс істейтін мамандарға қосымша төлемақы бөлінеді. Сондай-ақ ветеринарлар өмірін қатерге тіккені үшін сауықтыруға екі жалақы мөлшерінде төлемақы алады. Жалпы, ветеринар мамандардың жалақысын көтеріп, әлеуметтік жағдайын оңтайланлыру үшін мемлекеттік бюджеттен 9,2 млрд  теңге арнайы бөлінген екен. Бұл қаражат еліміздегі 12 мың маманға төленбек.

«Қазіргі таңда кадр тапшылығы бар. Бұл мәселені ешқашан жасырған емеспіз. Бізге негізінде республика бойынша 13 мың маман керек. Бірақ бұл бос орындар жыл аяғына дейін мамандармен толығады деп сенеміз.  Бұрын жалақы төмен болған. Сонымен бірге жастар ауылға барғысы келмейді. Десе де, өткен жылы, биыл да жалақы көтерілгелі жағдай реттеліп қалғаны байқалады.Келесі жылдан бастап, заң жобасы қабылданса, мал дәрігерлерінің жалақысы көтеріліп, бұл салаға қызығушылық арта түспек» — дейді Асқар Жақыпбаев.

Ал Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының бас маманы Бақыт Насырханова бөлінген гранттар кадр тапшылығы мәселесін шешуге еш көмектеспейтінін айтады. Себебі, осы оқу жылына бөлінген гранттың 50 пайызы игерілмеген.

«Биыл грант көбейді. Бірақ бұл жерде бір түйткіл бар. Мәселен, мамандар ауылға барады. Бірақ біраздан соң, қайтып келіп жатыр. Неге? Себебі, ол жерде жағдай жоқ. Инфраструктура жоқ. Балабақша, мектеп мәселесі де қиын. Сол себепті де, жаңағы маман қайтып келіп, мемлекет грантына бөлінген қаражатты өтеуге мәжбүр. Ал жекеменшік  шаруашылықтар жұмысқа өз адамын алады. Мәселен, 925 гранттың 574-і игерілмей қалды. Өйткені ветеринария саласына қызығушылық жоқ», — дейді Бақыт Насырханова.

Маман жергілікті атқару органдары дұрыс жұмыс істеуі керек деп санайды. Өйткені «Дипломмен ауылға» бағдарламасымен барған маманға да жағдай жасалмайтынын айтады. «Дипломмен ауылға» бағдарламасы өте нашар жұмыс істейді. Бұл бағдарлама бойынша ақша бөлінгенімен, оны жергілікті атқарушы органдар жүзеге асырады. Олардың тарапынан, жұмыс өте нашар орындалады. Аз қамтылады. Студенттер барғанын, ауылда арлы-берлі жүріп, не жұмыс берілместен, не жағдай жасалмастан қайтып келгендерін айтады.

«Серпін» бағдарламасымен 72 грант бөлінді. Бірақ бірде-бір маман бұл бағдарламамен ауылға бармады. Бұл мәселені кешенді шешу керек. Бюрократия! Қағазбастылық! Барлық жерде емес. Кей обылстар мамандарды жақсы қабылдап, бізге маман қажет екенін айтып, сұраныс жіберіп жатады. Енді бір өңірлер мүлде жұмыспен қамтымайды» — деп қынжылады маман.

ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі ветеринариялық қызметтің кезекті реформасын жоспарлап, аудандық ветеринариялық зертханаларды жекешелендіруді, сондай-ақ ауылдық округтің жеке ветеринариялық дәрігерлер институтын енгізуді ұсынды. Сарапшылар дабыл қағуда, өйткені жүйені қаржыландыру бұрынғысынша мемлекетке, бір көзден қызметтерді сатып алу әдісімен ұсынылды. Осы ерекшелікті ескересек, реформа бюджетті талан-таражға салу амалын ғана білдіреді. Шын мәнінде, ҚР АШМ-ге жақын «сұр бастар» жай ғана өздеріне, балалары мен немерелеріне мұқтажсыз өмірді қамтамасыз ету үшін жұмыс істеп тұрған зертханаларды ауыздықтағысы келеді.

Себебі, уақыт өте келе Қазақстандағы мал саны тек арта түсетінін бәріміз түсінеміз.

Мамандар Қазақстандағы ветеринарияның қазіргі мүшкіл жай-күйі ветеринарияны жеке қолға беру бойынша орын алған сәтсіз тәжірибенің салдары болып табылатынына назар аударады. Атап айтқанда: 2000-шы жылдары Қазақстанда белгілі бір ветеринариялық іс-шараларды өткізу құқығына лицензия алған ветеринар дәрігерлер жүйесі құрылды. Оның ішінде мемлекеттік тапсырыс аясында. Дәл осы факт бүкіл жүйенің беделін түсіруге алып келді — мемлекеттік тапсырыстың көп бөлігі нарыққа қатысушылардың тар шеңберінің қолына өтті, бұл қандай да бір жақсы өзгерістерге қол жеткізуге мүмкіндік бермеді. Нәтижесінде, 2010 жылдан кейін ветеринария мемлекеттік монополияға қайта оралып, қазір барлық негізгі шараларды мемлекеттік ұйымдар жүзеге асыруда.

Бір қызығы, қазіргі ескі жеке «тырмаларға» оралуды көздейтін реформа ұсыныстарының артында сол кезде оны «амалдап өткізген» адамдар тұр. Тәжірибе оларға ештеңе үйретпейді ме, әлде жеке пайдакүнемдік мүдделері ел үшін ортақ игіліктен гөрі маңызды ма деген сұрақ туындайды.

Иә, Қазақстандағы эпизоотиялық жағдай жылдан жылға нашарлап келеді. Мұның себебі — ветеринариялық қызметтің әлсіздігінде. Қайыршы жалақы алып, ауылдық жерлерде жұмыс істейтін мамандар қажетті іс-шараларды орындауға көздерін жұмып, әр түрлі бұзушылықтарға жол береді. Атап айтқанда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет анықтайтын мұндай жағдайлар жиі кездеседі — бюджет екпе жасауға ақша бөледі, бірақ ол іс жүзінде жүргізілмейді.

Бұдан басқа, ауылдардағы ветеринариялық зертханалардың өнімді жұмыс үшін техникалық мүмкіндігі жоқ. Қарапайым интернетке тұрақты қосылу да жоқ, бұл малдың есебін электрондық деректер қорында жүргізуге мүмкіндік бермейді.

— Егер біз әлі күнге дейін Қазақстанда қанша мал басы бар екенін білмесек, ветеринария жүйесінің сенімділігі туралы қалай айтуға болады? — дейді сарапшылар. — Яғни, бізде барлық мал АЖС дерекқорына енгізілмеген. Біздің малды сатып алушыларымыз бордақылау үшін ауылдарды аралап, биркасыз жүрген малды көргенде, күнделікті осының куәсі боламыз. Біздің жігіттер мал сатып алғысы келеді. Тек осыдан кейін иелері жергілікті ветеринарға жүгіріп, биркаларды сұрап, қапқа салып әкеледі — «міне, Сізге мал, бірақ Сізге бирка». Бір-бірінен бөлек. Малға ешқандай манипуляция, оның ішінде екпе жүргізілмегені бірден белгілі.

Ал вакциналауға бюджеттен көп ақша бөлінеді. Бақылау жүйесі жұмыс істемейтін жағдайда, бұл қаражат мақсатты түрде жұмсалғанын немесе жұмсалмайтынын бақылау мүмкін емес.

Алайда, аудандық ветеринариялық зертханаларды жеке меншікке беру де, жеке ветеринариялық дәрігерлер институтын құру да бұл мәселелерді шешуге көмектеспейді.

— Біз Еуропада емеспіз, біз соншалықты дамыған ел емеспіз, барлық осы маңызды жүйені жеке қолға беріп, енді бәрі ойдағыдай жұмыс істейді деп үміттене алмаймыз, — дейді сала мамандары. — Біздің басты міндетіміз — нақты жұмысқа, барлық хаттамалардың нақты орындалуына қол жеткізу. Бірақ бюджет қаражатын бөлу жүйесін бүгін шенеунік, ал ертең — жеке кәсіпкер бақылайды — айырмашылығы неде? Теріс пайдалану қаупі артады. Бізге басқа өзгерістер — жергілікті жерлердегі ветеринариялық инспекторлардың қызығушылығы қажет.

Сондықтан сарапшылар ветеринариялық қызметті шаруашылық есеп форматына көшіру ең жақсы шешім деп санайды. Мүмкін, болашақта бұл ветеринарияда жеке практиканы енгізуге мүмкіндік береді. Бірақ тұңғиыққа бірден сүңгімей, бұған ақырын бару керек. Оның үстіне, мұндай әрекет қазірдің өзінде болды және оның нәтижесі қуантарлық емес. Теріс тәжірибеден қорытынды жасап, оң тәжірибе алу керек. Ал ол көршілерде бар.

Мамандар әлемде қабылданған мал шаруашылығында — сиыр мен оның бұзауынан бастап дүкен сөресіне дейін бақылау форматын Қазақстанда енгізу қажеттігіне назар аударады. Мұны іске асыруға болады, көрші Ресейдің мысалын қараңыз. Онда ветеринариялық қауіпсіздік жүйесі айтарлықтай алға жылжыды. Бұл тәжірибе Қазақстанға пайдалы болуы мүмкін. Өйткені, біздің елдердегі бастапқы жағдайлар ұқсас. Оның ішінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін қоса алғанда. Алайда Ресей Федерациясында теріс пайдалану қаупін едәуір төмендететін белгілі бір өзгерістер енгізілді.

— Олар барлық аумақтық ветеринариялық инспекцияларды шаруашылық есебіне ауыстырды, — дейді сарапшылар. — Яғни, малмен жасалатын әрбір айла-шарғы ақша тұрады. Тариф онда төмен, фермерлер үшін қолжетімді — бирка тағу, қан алу, вакциналау және т.б. Ал ауданның мал дәрігері бұл жағдайға тікелей мүдделі, оның аумағында барлық мал есепте тұр және барлық қажетті рәсімдерден өтеді. Себебі кірістің бір бөлігі ветеринардың өзіне кетеді. Бүгін бізде ветеринарияның құлдырауының бірінші себебі — ветеринарлардың төмен жалақы деңгейі. Шаруашылық есеп осы проблеманы шешеді.

Мал дәрігері Қазақстанда ақша таба бастағанда, бұл салаға жастардың да, жұмыс істейтін мамандардың да қызығушылығы артады. Бүгінгі таңда студенттер де, ЖОО түлектері де қызықпайтын мамандықтың беделі артады — олар ауылға барғысы келмейді.

Шаруашылық есеп шеңберіндегі тарифтерді монополияға қарсы органда фермердің қалтасына күш түсірмейтіндей мөлшерде бекіту керектігі түсінікті.

Ал фермерлердің өздері үшін ветеринарияда тәртіп орнату тиімді болады, өйткені аурулардың даму қаупі төмендейді. Қызметтерге белгілі бір соманы төлеуге тура келеді, бірақ бұл бүгінде мал қырылған кезде болатын шығындарды жояды. Бұл әлдеқайда ауыр зиян. Бәрі ұтады.

-Қазір 50, 200, 1000 мал басы бар фермерлер жеткілікті, олардың өз ісіне бизнес-көзқарасы бар, — дейді ғалымдар. — Мал өз бетінше жайыла берсін дейтін күндер өтті. Барлығына сауатты көзқарас қажет. Мұнда Ресейдің мысалы көрнекі — онда малды есепке алу жолға қойылған, олар өз мал басын нақты біледі. Ветеринар инспекторлардың ешқайсысы қиянатқа барып, өз орнынан айырылғысы келмейді. Адал жұмыс істеу кейбір «көлденең» схемаларға қарағанда тиімдірек болды.

Әрине, өзінің тиімділігін көрсеткен бұл жүйені енгізумен кез келген жақсы бастамаға «сұр» схемалармен бүлдіруге дайын «бұрынғылардың» қатарынан шыққан көптеген «кеңесшілер» емес, дұрыс менеджерлер айналысуы маңызды.

— Ветеринариялық қауіпсіздіктің сенімді жүйесі — бұл бүкіл сала әл-ауқатының негізі, — дейді сарапшылар. — Мал шаруашылықтарындағы төлдер мен салмақ қосу ғана емес, сондай-ақ қайта өңдеу, экспорт және барлық қазақстандық мал шаруашылығы өнімдерінің сыртқы нарықтағы жайғасымы да соған байланысты.

Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің төрағасы Асқар Жақыпбаевтың сөзіне сенсек, Жол картасында процестерді цифрландыру, деректерді жинау мен беруді автоматтандыру блогы үш негізгі бизнес процестерден тұрады. Ауыл шаруашылығы малын бірдейлендіру үшін құлақ сырғаларын сатып алу функциясын жергілікті атқарушы органдарға беру ұсынылуда. Бұл ретте жеке қосалқы шаруашылықтарға тиесілі мал үшін құлақ сырғалары өтеусіз берілетін болады, өйткені құлақ сырғаларын сатып алу бюджет есебінен жүзеге асырылатын болады. Ал ұйымдасқан шаруашылықтар (шаруа қожалығы, фермерлік қожалық, жауапкершілігі шектеулі серіктестік және т.б.) өз қаражаты есебінен ауыл шаруашылығы малын бірдейлендіреді және бірдейлендіруге арналған атрибуттарды сатып алады.

Сонымен қатар, жергілікті деңгейде ауыл шаруашылығы малын бірдейлендіру дерекқорында түзетулерді (өзгерістерді) жүзеге асыруға мүмкіндік беретін Қағидаларға өзгерістер енгізілуде.

Комитет төрағасының айтуынша, Батыс Қазақстан және Түркістан облыстарында пилоттық режимде ветеринарлық дәрігерге арналған «VET-MOBILE» мобильдік қосымшасы тестілеуден өтті, ол құжат айналымын электронды форматта жүргізуге мүмкіндік береді.

Бұл мүмкіндік мал иелеріне малды уақтылы бірдейлендіруге, ветеринариялық паспорт беру бойынша мемлекеттік қызметті алуға, союға, сатуға жіберуге мүмкіндік береді және мал мен мал иелерінің мәліметтеріндегі қателіктерді жоюға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығы малы иелеріне арналған АШМС мобильді қосымшасы әзірленуде. Осы бағыттағы жұмыстар ағымдағы жылы аяқталатын болады.

«Ауыл шаруашылығы малын бірдейлендіру» ақпараттық жүйесіндегі «VetLab» модулі (малды диагностикалық зерттеу) 2022 жылғы 9 наурыздан бастап іске асырылуда.

«2022 жылдың қорытындысы бойынша «VetLab» модулі арқылы 21,4 млн зертханалық зерттеу жүргізілді. Сонымен қатар малдың аса қауіпті ауруларының ошақтарын және оларда жүргізілетін ветеринариялық іс-шараларды есепке алуға, малды зерттеу деректерін АШМБ АЖ-ға беру процесін автоматтандыруға, есепке алу атрибуттарының айналымы бойынша есепке алуды енгізуге арналған RPO модулі іске қосылды. «RPO» модулінде 2022 жылдың қыркүйек айынан бастап Қостанай облысындағы бруцеллез бойынша 4 салуатсыз пункт бойынша жұмыстар жүргізілуде, 7 283 зерттеу енгізілді», — дейді жауапты тұлға.

«ANYQ.KZ»-ақпарат.