Мемлекет тарапынан акваөсіруді субсидиялау балық шаруашылығын дамытуға оңды ықпалын тигізіп отырған жасырын емес. Ал Түркістан облысында жасанды жолмен балық өсіру саласының әлеуеті өте жоғары. Түркістан облысы бойынша тауарлы балық өсірумен 154 кәсіпкерлік субъектісі айналысады. Балық шаруашылығын дамытуға мемлекеттік қолдаулар көрсетіледі. Осы ретте Түркістан облыстық табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы бұқаралық ақпарат құралдарына арнайы баспасөз турын ұйымдастырды.
– Бағдарламада бекітілген тауарлы балық өндіру көлеміне қол жеткізу мақсатында 2023-2025 жылдары аудан, қала әкімдіктері кесіндісінде жаңадан 91 балық шаруашылығын ашу жоспарланған. Ал акваөсіру бойынша биыл жергілікті бюджеттен 500 миллион теңге бөлініп, бүгінде 31 шаруашылыққа субсидия беріліп, қаржы толық игерілді. Бұдан бөлек, инвестициялық салымдарды субсидиялауға республикалық бюджеттен 226,0 миллион теңге қарастырылған. Облыста жергілікті маңызы бар 104 су айдыны тіркелген. Оның 88-і табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілген, – деді басқарманың бөлім басшысы Данияр Сейітов.
Журналистерге мемлекеттік бағдарлама аясында субсидия алып, балық шаруашылығын өркендетуге өз үлестерін қосып жүрген шаруалардың жұмысы таныстырылды. Соның негізгі ошағы Шардара ауданында балық шаруашылығы қарқынды дамуда. Соның бірі – Сүткент ауыл округіндегі «Болашақ» шаруа қожалығы. 40 гектар аумағы бар тоғанды балық өсірумен айналысатын шаруа қожалығы 2021 жылы іске қосылған. Мұнда жайын, тұқы, сазан, ақ амур, дөнмаңдай балық түрлері өсіріледі. Арнайы күтіммен өсірілген балықтар Ресей еліне экспортталуда. Өткен жылы 160 тонна балық өндірілсе, биыл 300 тоннаға жеткізуді көздеп отыр. «Болашақ» шаруа қожалығы директорының орынбасары Мұхтар Байқошқаров 28 миллион теңге субсидия берілгенін айтып, биыл шаруа қожалығы өнімін арттыру үшін мемлекеттен 250 миллион теңге жеңілдетілген несиеге өтініш бергенін жеткізді.
Шардара ауданындағы келесі нысан – Қоссейіт ауылдық округіндегі «Ахмет» балық шаруа қожалығы. Мұнда табиғи және шарбақта үш түрлі балық өсіріледі. Кәсіпкердің жеке инвестициялық салымдары есебінен ашылған «Ахмет» шаруа қожалығы 2020 жылы іске қосылған. Аумағы 56 гектар жерді құрайды. Қуаттылығы – жылына 60 тонна. Алты метр тереңдіктегі шарбақта өсірілген балықтар жергілікті халықтың сұранысына ие.
«Ахмет» шаруа қожалығының басшысы Мұхтар Бәкарыстанәлінің айтуынша, мемлекет тарапынан былтыр 29 миллион теңге берілген. Кәсіпкер тұқы, сазан, ақ амур басқа алдағы уақытта көксерке, ақмарқа, дөңмаңдай секілді балық түрлерін қосуды жоспарлап отыр.
Айта кетейік, 2023-2024 жылдары қосымша, жеке инвесторлармен 1 миллиард 700 миллион теңгеге балық азықтарын шығаратын (қуаттылығы жылына 10 мың тонналық) 2 зауыт ашу жоспарланып, жұмыстар жүргізіліп жатыр. Олар Шардара (ЖК «Жалғасбаев Т») және Отырар ауданында («Созақ балық өнімдері» АӨК) ашылмақ. Бүгінгі таңға дейін барлық аудан, қалаларды аралап, балық шаруашылығын дамытуға қатысты түсіндірме жұмыстары жүргізілген.
Түркістан облысында 2021-2030 жылдарға арналған «Балық шаруашылығын дамытудың өңірлік бағдарламасы» бекітілген. Бағдарламаға сәйкес, 2030 жылға дейін тауарлы балық өсіру көлемін 20 мың тоннаға, ал биыл 6640 мың тоннаға жеткізу жоспарланған. Осы ретте облыс әкімінің тапсырмасын іске асыру мақсатында облыстың аудан, қала аумағынан балық шаруашылығын дамытудың 2023-2025 жылдарға арналған жоспары бекітіліп, балық өсіру шаруашылығы санын 126-дан 217-ге дейін жеткізу көзделіп отыр.
Жалпы, Қазақстандағы балық шаруашылығы мен оның қазіргі жағдайы, даму перспективалары туралы айтсақ, балық шаруашылығы — экономикалық өсудің және халықты жұмыспен қамтудың негізі ретінде экономикадағы маңызды салалардың бірі. Сарапшылардың пікірінше, балық шаруашылығының одан әрі дамуының үлкен әлеуеті бар. Осыған байланысты Үкімет балық шаруашылығын дамытудың 2030 жылға дейінгі бағдарламасының индикаторларына қол жеткізуге күш салып жатыр. Балық шаруашылығындағы негізгі қызмет – балық аулау және балық өсіру. Бүгінгі таңда 1600-ден астам су айдыны 1200 субъектіге бекітілген, онда 12 мыңнан астам адам балық аулаумен айналысады.
Табиғи су қоймаларында жыл сайын шамамен 40-45 мың тонна балық ауланады және бұл көрсеткіш жыл сайын өсуде.
Негізгі балық аулау Атырау, Алматы, Шығыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында жүргізіледі. Онда ірі балық шаруашылығы су айдындары бар: Каспий теңізі, Балқаш, Зайсан көлдері, Арал теңізі және басқалары.
Балықты өндеумен 72 кәсіпорын айналысады, оның 17-сі жоғары талаптарға сай келеді және балық өнімдерін Еуроодақ елдеріне экспорттау құқығын алды. Қалғаны ішкі нарыққа, жақын және алыс шетелдерге бағдарланған.
Келешекте табиғи су айдындарының табиғи ресурстарын сақтау және орнықты пайдаланумен қатар, балық шаруашылығының үдемелі дамуын қамтамасыз ету көзделген.
Мұнда біз балық аулаудан балық өсіруге біртіндеп қайта бағдарлау бойынша әлемдік тәжірибеге сүйенеміз.
2030 жылға қарай жылына 270 мың тоннаға дейін балық өсіру жоспарлануда және осы негізде балық өнімдерін ішкі тұтынуды жылына 134 мың тоннаға дейін ұлғайту, сондай-ақ импорт көлемін 45 мың тоннадан 25 мың тоннаға дейін азайту жоспарлануда.
Атап айтқанда, мемлекеттік қолдау шаралары енгізіліп, кеңейтілуде. Бірінші кезекте — субсидиялау. Қабылданған шаралардың арқасында бизнес субъектілерінің іскерлік белсенділігінің артуы байқалады. Мәселен, 2020 жылмен салыстырғанда балық өсіру шаруашылықтарының саны 2 есеге артып, 2022 жылы 380-ге жетті. Өсірілген балық көлемі де соңғы 5 жылда жылына 3 мың тоннадан 15 мың тоннаға дейін өсті.
Жалпы алғанда, мыңнан астам жаңа шаруа қожалықтарын құру жоспарлануда. Олардың 47-сі ірі, инвестициялардың жалпы көлемі шамамен 150 млрд теңгені құрайды.
Саладағы мемлекеттік қолдау туралы да тілге тиек ете кетейік. Саланы табысты дамытудың маңызды факторы – бизнесті субсидиялау және салықтық жеңілдіктер түрінде бастапқы кезеңде қолдау. Бүгінгі таңда балық өсірудің бірқатар бағытын субсидиялау көзделген:
Атап айтқанда , бұл субсидиялар:
— балық шаруашылығы саласындағы техника мен жабдықтарды сатып алуға инвестициялық салымдар кезінде 25% өтеуге, оның ішінде 2022 жылғы маусымда тоған балық шаруашылығына, балықты қайта өңдеуге және балықтарға жем-шөп өндіруге арналған техника мен жабдықтарды сатып алу кезінде қосымша енгізілген субсидиялар;
— балық тағамдарын сатып алу кезіндегі шығындардың 30% өтеуге;
— балық өсіру – биологиялық негіздемелері, балық отырғызу материалын, дәрілік препараттарды сатып алу құнының 50%-на дейін өтеуге, балықтардың жөндеу-аналық табындарын сатып алуға және ұстауға арналған шығындар.
Сондай-ақ аквамәдениет субъектілері үшін 70% мөлшерінде арнайы салық режимі көзделген.
Тұрақты негіздерде Экология министрлігі өкілдері өңірлерде осы саладағы бизнестің әртүрлі өкілдерімен кездеседі. Олар саланың дамуын тежейтін өзекті мәселерді көтереді, оның ішінде мемлекеттік қолдаудың қолданыстағы шараларының жеткіліксіздігін атап өтеді және оларды шешу бойынша жүйелі шаралар ұсынылады.
Сондықтан мемлекеттік қолдаудың қосымша шаралары Президенттің Алматы және Атырау облыстарының тұрғындарымен кездесу барысында берген тапсырмасына сәйкес пысықталады.
Иә, балық шаруашылығын дамыту бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, шешуді талап ететін бірқатар мәселе бар. Келесі тармақтарды бөліп көрсету керек:
- Су ресурстарының тапшылығы артып келеді. Өкінішке қарай, су аз болғандықтан, бүгінгі таңда балық өсіретін шаруашылықтар су тапшылығы проблемасына тап болады.
- Балық өсіру көлемінің ұлғаюына байланысты балық ауруларының әртүрлі түрлерінің пайда болу қаупі артады. Сондықтан ветеринарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету өзекті мәселе болып отыр. Бірақ бүгінде балық ауруларын зерттеу бойынша мамандар (ихтиопатологтар) жоқ.
- Бекіре және лосось балық түрлерін өсіруге арналған балық азығы мен балық отырғызу материалындағы импортқа тәуелділік. Бұл мәселені шешу үшін Қазақстанда жоғары сапалы балық азығын өндіретін кәсіпорындар салу үшін инвесторларды, оның ішінде шетелдік инвесторларды тарту бойынша жұмыс жүргізілуде.
4. Балық өсірудің тиімді биотехнологияларын трансферттеу кезіндегі әлсіз ғылыми сүйемелдеу және білікті кадрлардың жетіспеушілігі.
Саланы дамыту проблемаларының бірі ретінде су ресурстарының тапшылығы туралы айтып қалдық. Осыған байланысты Үкімет тарапынан аквамәдениет субъектілерін тұйық сумен қамтамасыз ету қондырғыларын пайдалануға және су үнемдеу технологияларын енгізуге ынталандыру жөнінде шаралар қабылданды. Яғни, мемлекеттік қолдау шаралары шеңберінде балық өсіру бассейндерімен, суды тазарту жүйелерімен, суды оттегімен қанықтырумен және т.б. жабдықталған сумен қамтамасыз етудің тұйық циклі бар балық өсіру кешенін салуға немесе кеңейтуге инвестициялық субсидиялар беріледі.
Бұдан басқа, жер үсті су көздерінен көлемдер жеткіліксіз болған кезде балық өсіретін тоғандарды немесе бассейндерді қоректендіру үшін жер асты суларының әлеуетін пайдалану жоспарлануда.
Сонымен қатар бизнес субъектілері ұңғымаларды бұрғылау шығындарын өтеу қажеттілігі туралы мәселені көтеруде, сондықтан бүгінгі таңда Экология министрлігі бұл мәселені пысықтап жатыр.
Былтыр 6 желтоқсанда өткен Үкімет отырысында Экология министрі «Аквамәдениет туралы» арнайы заң әзірленгенін атап өтті. «Аквамәдениет туралы» заң жобасының тұжырымдамасы ағымдағы жылдың қыркүйегінде ВАК-та мақұлданды. Заң жобасын Парламентке 2023 жылдың қараша айында енгізу жоспарланып отыр.
«Аквамәдениет туралы» заң екі негізгі мәселені шешеді:
Бірінші. Аквамәдениет саласындағы қатынастарды реттеудің құқықтық негізін қалыптастыру.
Екінші. Бизнес үшін қолайлы жағдайлар жасауды және салаға инвестициялар тартуды мемлекеттік қолдаудың жаңа құралдарын енгізу.
Біз білетіндей, Мемлекет басшысы өңірлердегі халықпен кездесу барысында балық шаруашылығының проблемалық мәселелеріне назар аударып, бірқатар нақты тапсырма берді.
Шынында да, су айдындарында браконьерлік бар және онымен күресті күшейту – Экология министрлігінің басты міндеттерінің бірі.
Бүгінгі таңда Үкімет тыйым салынған құралдармен балық аулауға жауапкершілікті күшейту бойынша жұмыс жүргізіп жатыр. Мәселен, аталған бұзушылық үшін айыппұлды 20-дан 50 АЕК-ке дейін ұлғайту, ал жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап бұзушылық жасағаны үшін 15 тәулікке әкімшілік қамақ қарастырылған.
Сонымен қатар көлеңкелі айналыммен жүйелі күресу мақсатында осы жылы балық өнімдерін бақылаудың ақпараттық жүйесін енгізу жоспарлануда. Ол ауланған немесе өсірілген балықтың су айдынынан түпкілікті тұтынушыға дейінгі барлық жолын қадағалайды.
Білуімізше, бүгінгі таңда жүйе әзірленуде. Сонымен қатар балық өнімдерінің пайда болуының заңдылығын растайтын құжаттарды қалыптастыруға және беруге қатысатын мемлекеттік органдардың жүйелерімен интеграциялау жұмыстары жүргізілуде. Жүйені әзірлеуді аяқтау 2023 жылға жоспарланып отыр.
Бұдан басқа, балық шаруашылығы комитетінің аумақтық инспекцияларының материалдық-техникалық базасы айтарылықтай нығайтылды. Сонымен өтімділігі жоғары автокөлік, сондай-ақ жаңа жүзу құралдары сатып алынды. Осылайша, жаңарту 37% құрады. Экология министрлігі осы бағыттағы жұмыстарды жалғастырмақшы.
Бұрын Каспий теңізіндегі бекіре тұқымдас балықтардың жалпы әлемдік көлемнің шамамен 90%-ы болған. Өкінішке қарай, әртүрлі факторларға байланысты олардың саны азайды. Осыған байланысты 2010 жылдан бастап оларды аулауға тыйым салынды. Бүгінгі таңда бекіре тұқымдас балықтардың қорын сақтау және қалпына келтіру — өте өзекті мәселе, былайша айтқанда, Үкімет үшін басым міндеттердің бірі. Ол үшін Экология министрлігі кешенді шаралар қабылдап жатыр. Бұл браконьерлікпен күресу, жасанды көбею және олардың табиғи уылдырық шашуына жағдай жасау. Жыл сайын көктемгі кезеңде елімізде «БЕКІРЕ» кең ауқымды балық қорғау акциясы өтіп тұрады. Акция барысында әкімшілік құқық бұзушылық анықталады, қылмыстық іс қозғалады, заңсыз айналымнан тонна-тонна балық тәркіленеді, оның ішінде пәленбай тонна бекіре, түген келі уылдырық болады.
Сонымен қатар жыл сайын Жайық өзеніне Атырау қаласында орналасқан екі мемлекеттік бекіре балық өсіру зауыты өсіретін бекіре тұқымдас балықтардың 7 миллион дана кәмелетке толмағандары шығарылады.
Зауыттардың өндірістік базасы тозған, бұл оларды қайта құру мен жаңғыртуды талап етеді. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес біз инвестициялық ұсыныс әзірлеп жатырмыз, оны 2023 жылдың бірінші тоқсанында Ұлттық экономика министрлігінің қарауына енгізу жоспарланып отыр.
Бекіре балық өсіру зауыттарының өндірістік базасын реконструкциялау және жаңғырту жобалық қуаттылықты жылына 7-ден 12-15 миллион данаға дейін ұлғайтуды және бекіре тұқымдас балықтардың өзіндік аналық табынын қалыптастыруды көздейді.
Сондай-ақ балықтардың уылдырық шашуына жағдай жасау бойынша шаралар қабылдануда. Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында Жайық және Қиғаш өзендерінің сағаларын тереңдету жұмыстары жүргізілуде. 2018-2020 жылдары ұзындығы 194 шақырым балық аулау каналдарында түбін тереңдету жүргізілді. 2022 жылы осы мақсаттарға 3 миллиард теңге бөлінді және қыркүйек айынан бастап 32 шақырым каналдарда жұмыс жүргізілді.
Сонымен қатар балықтар мен басқа су жануарларының сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерін сақтау бойынша шаралар қабылдануда. Жыл сайын республикалық және халықаралық маңызы бар су айдындарында ғылыми зерттеулер жүргізіледі. Олардың шеңберінде олардың жай-күйіне мониторинг және бағалау жүзеге асырылады, нәтижелері бойынша тиісті ұсынымдар әзірленеді.
Мысалы, былтыр ғылымның ұсынысы бойынша кутум балығы Қызыл кітап түріндегі балық түрлерінің тізімінен алынып тасталды. Бұл Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы балық түрлерінің түрлік құрамын кеңейтуге мүмкіндік берді. Бұл өңірде балық өңдеуді одан әрі дамытуға ықпал етеді.
Бұдан басқа, Мемлекет басшысының тапсырмасы шеңберінде қазіргі уақытта Каспий итбалығының популяциясын сақтау, олардың мекендеу және көбею аумақтарын қорғау үішн мемлекеттік табиғи резерват құру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бүгінгі таңда жаратылыстану-ғылыми негіздеме әзірленуде. Жалпы, балық шаруашылығы саласындағы белгіленген шаралар экономиканың осы секторындағы кәсіпкерліктің дамуына оң әсер ететіні сөзсіз деп ойлаймыз.
Қазіргі уақытта «Балық шаруашылығын дамыту мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 5 сәуірдегі №208 қаулысымен бекітілген балық шаруашылығын дамытудың 2021 – 2030 жылдарға арналған бағдарламасы іске асырылуда.
Жалпы 2021-2030 жылдары болжамды есептеулер бойынша Бағдарламаны іске асыруға 541,3 миллиард теңге, оның ішінде мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен 200,7 миллиард теңге және бюджеттен тыс қаражат есебінен 340,5 миллиард теңге қажет болады.
Бұл ретте, балық шаруашылығын субсидиялауға 2021 жылдан 2023 жылға дейін 5,6 миллиард теңге бөлінді.
Мәселен, 2023 жылдың өткен кезеңінде балық шаруашылығы субъектілері 600 миллион теңгеден астам сомаға субсидия алды.
Қазіргі уақытта ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі Балық шаруашылығын дамытудың 2030 жылға дейінгі бағдарламасының балық ресурстарын сақтау, өсімін молайту және орнықты пайдалану, мемлекеттік қолдаудың жаңа шараларын енгізу, сондай-ақ ғылыми және кадрлық қамтамасыз етуді күшейту жөніндегі шараларды көздеу бөлігінде өзгерістер пысықталуда.
Бағдарлама іс-шараларының практикалық іске асырылуы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Экология және табиғи ресурстар министрлігінің бақылауында тұр.
«ANYQ.KZ»-ақпарат.
