Бұл жөнінде бүгін өңірлік коммуникациялар қызметінде өткен брифингте «Satti tulik» ЖШС-і директорының орынбасары Қайрат Ерменов айтты.
Сырдария өзені бойы мен Көксарай су реттегіш қоймасы маңындағы орналасқан елдімекендерде шіркейлердің көбеюі соңғы бірнеше жылда қалыпты жағдайға айналған. Дезинсекция жүргізу аймақтары ретінде Түркістан, Кентау, Арыс қалалары мен Сауран, Отырар, Шардара аудандары белгіленген. Залалсыздандырылатын аумақ көлемі – 7 713,1 гектар.
– Өңірімізде шіркей және сол сияқты қос қанатты қансорғыш жәндіктермен күрес жұмыстары тоқтаған жоқ. Яғни, химиялық және биологиялық әдістермен өңделіп жатыр. Осы ретте, облыс әкімінің тапсырмасына сәйкес, жалпы 17 052,9 гектар аумақ химиялық әдіспен және Сырдария өзеніне биологиялық әдіспен, 4 кезең бойынша, суға төгу жұмыстары атқарылды. Химиялық әдіспен Түркістан қаласы аумағында 386,4 гектар, Кентау қаласы аумағында 37,9 гектар, Арыс қаласы аумағында 279,23 гектар, Отырар ауданы аумағында 166,3 гектар, Сауран ауданы аумағында 107,5 гектар, Шардара ауданы аумағында 243,8 гектар жер теліміне 3 реттен дезинсекция шаралары жүргізілді. Бұл жұмыстарды сапалы орындау мақсатында аудан, қала әкімдіктерімен бірлесіп, жұмысшы топ құрылған, — деді Қайрат Ерменұлы.
Сонымен қатар, Сырдария өзенінің Арыс қаласынан өтетін жеріне 22680 литр, Отырар аумағынан өтетін жеріне 12960 литр, Шардара аумағынан өтетін жеріне 9720 литр бактицид препараты қолданылып, биологиялық әдіспен өңделген.
Жауапты сала өкілінің пікірінше, былтырға қарағанда, шіркейлердің саны биыл 4-5 есе көп. «Егер біз дер кезінде жұмыс жүргізбегенде, шіркейлер ошағы Түркістан облысын басып қалар еді. Бұл жұмыстарға 70-ке жуық техника, 80-нен астам жұмысшы жұмылдырылды. Жалпы, шіркейлерді түгелдей жою мүмкін емес. Тек санын азайту бағытында жыл сайын жұмыс істейміз. Жұмыстар жалғасады», — деді ол.
Брифинг барысында Түркістан облысы энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасының бөлім басшысы Бахтыбек Убайдин өңірде зиянкестерге қарсы дәрілеу жұмыстары жоспарға сай жүргізіліп жатқанын атап өтті.
Басқарма өкілі өз сөзінде Сырдария өзенінің флорасы мен фаунасына зиян тигізбей, тек шіркейлердің санын азайтып, жергілікті тұрғындарды күнделікті тіршілігіне қолайлы жағдай жасалатындығын айтты. Сондай-ақ шіркейге қарсы күрес шаралары тамыз айына дейін жүйелі түрде жалғаса беретінін және басқарманың қатаң бақылауында екенін жеткізді.
Айта кетейік, мердігер «Satti Tulik» ЖШС-і тарапынан ғылыми топ құрылып, шіркейлердің көбею ошақтарына байланысты зерделеу жұмыстары қолға алынған. Ғылыми зерделеу жұмыстарына 10 адам жұмылдырылған. Дезинсекция жұмыстарына 62 техника және 77 адам тартылған.
Жалпы, Түркістан облысы қансорғыш жәндіктерге қарсы күреске айрықша көңіл бөліп отыр. Себебі соңғы уақытта қабырғалы жан-жануарға жаудай тиетін бұл жәндіктен зардап шеккендер көбейген. Шіркейдің адамдарды талауы былай тұрсын, үй құстары мен төрт түліктің төлдері өліп кетіп жатыр. Өрісте мал жайылудан қалып, көктемнен көтерем шыққан ірі қаралар шіркейдің зобалаңынан арам қатқан. Тіпті шіркейдің көптігі сонша, тұрғындар беттерін тұмшалап алуға мәжбүр.
Шіркейлер тіпті жұмыртқа ашқан қырғауылдың балапандарын жеп қойған. Әйтеуір, қалай болғанда да, өзен бойын қоныс еткен ауылдар мен шаһарлар үшін бұл қансорғыштар кәдімгідей үлкен проблемаға айналып отыр. Ал Түркістан облысының энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасы басшысының орынбасары Бақытжан Полатбеков өңірде зиянкестерге қарсы дәрілеу, дезинфекциялау жұмыстары жоспарға сай жүргізіліп жатқанын айтады. Мәселен, Түркістан облысындағы төрт аудан мен екі қалада шіркеймен күреске бюджеттен 643 миллион теңге бөлінген екен. Оның 40 миллион теңгесі зерттеу жұмыстарына жұмсалмақ. Ал, қалған бөлігі аумақты залалсыздандыруға қажетті дәрі-дәрмек алуға, жұмысшылардың еңбек ақысына беруге бағытталған.
– Өңірде көктем-жаз мезгілінде шыбын-шіркей және сол сияқты қос қанатты қансорғыш жәндіктердің көбеюі байқалады. Бұл жағдай елдімекен тұрғындарының күнделікті тұрмыс-тіршіліктеріне зиянын тигізіп, алаңдатып отырғанын білеміз. Осы ретте, облыс әкімінің тапсырмасына сәйкес, Сырдария өзені бойында орналасқан елдімекен аумақтарында және Түркістан, Кентау, Арыс қалалары мен Шардара, Отырар, Сауран аудандарында дезинсекциялық жұмыстар қарқынды жүргізіліп жатыр. Дезинсекциялық барьерлік өңдеу алаңы 6492 гектарды құрайды. Сондай-ақ, судың көлеміне байланысты Сырдария өзені биологиялық әдіспен де өңделуде. Бұл жұмыстарды сапалы орындау мақсатында аудан, қала әкімдіктерімен бірлесіп, жұмысшы топ құрылды, — деді Б. Полатбеков.
– Қандай жағдай болса да, табиғи тепе-теңдік сақталуы тиіс. Қазір шіркейден зиян көрдік екен деп, оларды түбегейлі қырып тастауға мүлдем болмайды. Жалпы, шіркейлердің қаптап кетуі — табиғи құбылыс. Алайда алдын алу шаралары бұдан да ерте басталуы керек болатын. Мердігер компанияның мәлімдемесіне қарасақ, бір аптаның ішінде шіркейлер азаяды екен. Оны да көрейік. Алайда менің болжамым бойынша, алдағы 2-3 жылда өңірді шіркей басып қалады. Себебі табиғи тепе-теңдік дұрыс емес. Дәл қазір Түркістанда шіркей қарқыны төмендеді, оның себебі, екі күн қатарынан жел болды. Шіркейлерді жел алып кетті деген болжамда отырмын. Жел басылғанда қайта көбеюі әбден мүмкін. Ал залалсыздандыру жұмыстарына бөлінген қаржыға келер болсақ, нақты тұжырым айта алмаймын. Мүмкін шынында да сондай қаржы кететін шығар. Алайда бір нәрсені ескеру керекпіз. Шіркейлер шілде айында табиғи түрде жойылады. Демек осы уақыт аралығында алдын алу шаралары кешенді түрде жүргізілуі тиіс. Ең бастысы, мердігер компания зерттеу жұмыстарына 40 миллион қаржы алған екен. Олар зерттеуді қалай жүргізді, биологиялық негіздеме жасады ма осыны ескеруіміз керек. Тағы бір ескеретін дүние, дәрілеу барысында бал араларына зиян келмей ме? Егер араларға зиян келсе, биыл жеміс-жидек ала алмаймыз. Бұл — үлкен шығын», – дейді табиғат жанашырларының бірі Ғани Назарбек.
Анықтағанымыздай, «Satti Tulik» ЖШС компаниясы зерттеу жұмыстарын бастамас бұрын Алматы қаласының Зоология институтының аға ғылыми маманы Қаршыға Көшкінбаевпен келісімшартқа отырған. Маманның айтуынша, шыбын-шіркейдің соңғы 50 жылда адамдар мен жан-жануарға жаудай тиіп, агрессиялық тұрғыда мінез-құлық танытуының өзіндік себептері бар көрінеді.
– Біз залалсыздандыру жұмыстарына қолданған дәрі-дәрмектердің араларға ешқандай зияны жоқ. Тек араларға ғана емес, байқамай суды адам ішіп қалса оның да ешқандай зияны жоқ. Оған кепілдік береміз. Біз жұмысты бастамас бұрын зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Алайда шіркейлердің күрт көбейіп кетуіне нақты тұжырым айта алмаймыз. Ал сіз сұрап тұрған биологиялық негіздеме жасаған жоқпыз. Бізде қазір биологиялық жоспар бар. Сол бойынша жұмыстарды жүргізіп жатырмыз. Кеше жиында 1 апта ішінде ретке келеді деп айтты. Бірақ бір апта ішінде бәрі ретке келуі қиын. Мен оған кепілдік бере алмаймын. Себебі шіркейлер әлі көбейіп, шығып жатыр. Әлі қауіп сейілген жоқ – дейді, ғалым Қаршыға Көшкінбаев.
Айта кетейік, дезинсекция шараларын өткізуге мемлекеттік сатып алу конкурстары жүргізілген. Нәтижесінде, Түркістан облысының аумағында шыбын-шіркей және сол сияқты қос қанатты қансорғыш жәндіктердің санын азайтуға және ғылыми сүйемелдеу жүргізуге мердігер «Satti Tulik» ЖШС анықталып, дезинсекциялық іс-шаралар өткізуге 28 ақпан 2023 жылы (№3/2023 келісім шарт құны) 603,4 миллион теңге және (№4/2023 келісім шарт құны) 40,9 миллион теңге түзілген.
Соңғы жылдары жергілікті билік қансорғыш жәндіктерге қарсы күреске айрықша көңіл аударып, оған өңірлік деңгейде маңыз берілетін болған. Мамырдың ортасын ала қанаттанып ала қоятын шіркейдің жолына ештеңе де бөгет бола алмайды. Қыбырлаған жан-жануарға жаудай тиетін бұл жәндіктен Сырдың бойын ен жайлаған елді мекендер қатты зардап шегеді.
Шіркейдің адамдарды талауы былай тұрсын, қара бұлттай төніп келетін оның шабуылынан үй құстары, жас төлдер тырапай асып өліп қалады. Өрісте мал жайылудан қалып, көктемнен көтерем шыққан ірі қаралар шіркейдің зобалаңынан арам қатқанын да көргенбіз. Қысқасы, мамыр-маусым айларында еліміздегі ең ұзын өзен бойын қоныс еткен ауылдар мен шаһарлар үшін бұл — қансорғыштар кәдімгідей үлкен проблема.
Ғалымдардың айтуынша, шыбын-шіркейдің соңғы 50 жылда адамдар мен жан-жануарға жаудай тиіп, агрессиялық тұрғыда мінез-құлық танытуының өзіндік себептері бар көрінеді. Себебі бұл жәндіктер дернәсілге айналған уақытынан-ақ күйзеліс күй кешеді.
Шыбын-шіркейдің даму, қанаттану үдерісі сыртқы ортаның әсеріне тікелей байланысты екен. Яғни күн күрт ысыса, өзен-көлдегі, шалшықтағы судың температурасы да жоғарылап, дернәсілдер тезірек дамып шыға келеді. Жыл сайын көктемде қансорғыш жәндіктерге қарсы биологиялық және химиялық өңдеу шаралары басталып, ол жаз бойы жалғасатыны белгілі. Олардың қай уақытта іске кірісіп, қай кезеңде кідіруі тиістігін дернәсілдердің дамуын зерттеумен айналысатын ғылыми топ мүшелері белгілеп отырады.
Ғалымдардың пікірінше, шіркейдің дүр етіп көтерілуі көктем-жаз айларында әр 7-8 күн сайын қайталанып тұрады екен. Жәндіктердің жұмыртқасы суда алғаш пайда болған кезде олармен күресудің еш нәтижесі жоқ.
Шіркей (Sіmulііdae) – қосқанатты қансорғыш жәндіктердің тұқымдасы (қ. Қосқанаттылар). Жер шарында кең тараған, 1000-нан астам түрі белгілі. Дене тұрқы 2 – 4 мм, Шіркейдің көпшілік түрінің аналықтары – құстар мен сүтқоректілердің қансорғыштары. Аталықтары өсімдік шырынымен қоректенеді. Дернәсілдері ағын суларда субстратқа бекініп, тіршілік етеді. Қуыршықтарының бір бөлігі пілләмен оралған. Ересек шіркейлер судан тыс тіршілік етеді. Негізінен таңертең, ымыртта ұшып, осы кезде адамдарды шағады. Сілекейі улы. Шіркейлердің шаққанда жергілікті (папулалар, ісіктер, тағы басқа) және жалпы (гиперемия, дене температурасы көтеріледі, тағы басқа) реакциялар пайда болады. Бұлар адам киімінің астына, көзге, құлаққа кіріп кетеді. Кейбір түрлері адамда және сиырларда, бұғыларда – онхоцеркоз; құстарда – гемоспоридиоз; сондай-ақ туляремия және түйнеме ауруларының қоздырғыштарын таратады.
«ANYQ.KZ»-ақпарат.
